سلآم تولزین های عزیز !!
زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجهسی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi و یا Azərbaycan dili) زبانی از خانواده زبانهای ترکی است که توسط مردمان آذری در قفقاز و خاورمیانه با دو گویش در آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانینشین ایران و جمهوری آذربایجان تکلم می شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی لغات و تفاوت در چند مورد گرامر ابتدایی می باشد. این زبان در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبانهای اغوز زبانهای ترکی است و به ترکی قشقایی و ترکمنی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان و داغستان رایج است. زبان ترکی آذربایجانی بطور قابل توجهی تحت تاثیر زبان عربی به ویژه در لغات، سیستم آوایی و گرامر قرار گرفته و در ایران علاوه بر زبان عربی، بشدت از زبان فارسی نیز تاثیر پذیرفته است.
بان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبانهای ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یا پسوندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار میگیرد و با افزودن پسوندها حالتهای فعل تغییر میکند. مثال: گل (بیا) گلدی (آمد)، گلدیلر (آمدند).
در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاخ (گوش)، قولاخلاماخ (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه،گوش گیری)؛ ال (دست)، اللهمک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزللمهک (بهزیبایی ستودن)، یئیین (تند [صفت]) یئیینلمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوکچو (عینکساز یا عینکفروش)، گؤزلوکچولوک (عینکسازی یا عینکفروشی).
افعال در زبان ترکی تکجزئی و یکتکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی عمدتاً به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شدهاند. این ویژگی انعطافپذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژههای جدید حتی با استفاده از وامواژهها ایجاد میکند. مثال: تلفن، تلفنلاشماق (تلفن زدن).
شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل : بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نامگذاریها توجه کنید:
اون (۱۰) بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
اون (۱۰) آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
اییرمی (۲۰) سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
اوتوز (۳۰) بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
یئتمیش (۷۰) اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳)
دوخسان (۹۰) دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
یوز (۱۰۰) اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
بئش یوز (۵۰۰) آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
سککیز یوز (۸۰۰) اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
مین (۱۰۰۰) یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)
سه هشتم=سککیزده اوچ
یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵ ۳)
هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
دو ممیز بیست وپنج صدم (25/2)=ایکی تام، یوزده اییرمی بئش
دهها = اونلار، اونلارجا
صدها = یوزلر، یوزلرجه
هزارها = مینلر، مین لرجه
میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد
آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)
از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد. و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است . این استثنا در مورد آذربایجانیهای شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.
شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاورهای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
صفتها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان میکند اغلب به همراه اسم میآیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) میآید: ساری آلما (سیب زرد)
صفت اشاره : اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا میکنند.
صفت مقدار: به صفتی اطلاق میشود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیر قابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر(یک) ...
صفت پرسشی: به همراه اسم میآید و درباره آن سوال میکند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
صفت مطلق : به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره میکند : قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
صفت برتر : این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه \\\"داها\\\" (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند \\\"دان\\\" به آخر اسم ساخته میشود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند \\\"راق\\\" به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را میرساند: اوجا راق = اوجاراق (بلندتر)
صفت برترین : ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف \\\"ان\\\" (Ən) به قبل از صفت به وجود میآید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین) تشکرو بزن دیگه